Pyramus of de onnoosele vermoording
(Treurspel)
Naar Vondel
Personagien
- Pyramus
- Thisbe
- Krithanias, vader van Pyramus
- Bode
- Gabriël, Michaël, Raphaël, Aartsengelen
- Rey van Babbelsche joffers
- Rey van Engelen
- Stomme Dienaars
't Stuk speelt te Babbel of Babylon, in Babyloniën, op 't huys van Krithanias.
Het eerste bedrijf
- Pyramus. De maen gaet rooder op dan hy tevoren dee.
- 't Is nacht, en alles rust. De veughels en het vee,
- Wat hair en pluymen heeft, zy slapen al te gader,
- De ezel en de os, en oock mijn oude vader.
- Doch zoo 't bekend hem was wat herrewaert my riep,
- Een slapelooze slaap zou' t wezen dien hij sliep.
- Wat listen hebbick al, wat laghen moeten leggen
- Aen dit vergrijsde hoofd, dat staegh mij blyft ontseggen
- Mijn eenigste verlangst. Wat stortte ick al gebeên:
- Zijn harssens zyn verzand, en hooren naer geen reên.
- Zo staet een oude Eick, wanneer de stormen gieren
- En springen op hem af met drieën en met vieren
- En schudden hem den pruyck, en breecken met gewelt
- Al wat niet buighen wil en zich teweer noch stelt
- En jaghen hoogh het schuym uit kreecken en uit kolcken:
- Ten deert hem niet. Zoo hoog zijn hoofd steeckt in de wolken
- Zoo diep heeft hy zijn pin in Orcus ryck gepoockt,
- Daer Cerberus de hond zijn tanden mede stoockt.
- Noch heden bad ick dat hij zijn consent mocht geven
- Om Thisbe, mijn genoot, mijn lief, mijn lust, mijn leven
- Te huwen naer 's Lands recht, en in het openbaar
- Te voeren aen mijn zy naer 'tHouwelijckx autaer.
- Haer moeder, eene weeuw, zou zoo 't hy toe my stonde
- Verheugd zijn dat se zulck een bruigom had gevonden.
- Voor zulleck eene bruid. Hij weyghert. Laet het zyn:
- Die men den min ontsegt, die minnen clandestyn.
- In desen muur van leem doet vingerbreed zich oope
- Een toegang tot mijn troost, mijn hoofd, mijn hart, mijn hoope.
- Hoe viel de liefde zwaer, indien zij in Cadzant
- Of Berghen woonde, of Luyck, of aen den overkant!
- De nabuurschap nochtans, die onze huizen beide
- Onder één dak verbond, en tegeneen ze vleide
- Biedt mij gelegenheid by nachttij door dit split
- Te spreken met mijn schat, die aan de keerzy zit.
- Thisbe. Zijt ghy daer Pyramus, mijn licht, mijn lyf, mijn luste?
- Pyramus. Mijn lief ick kus den muur. Ach dattick u toch kuste!
- Thisbe. Hoe wacht ick hier met smart op 't vaderlyck bescheid!
- Pyramus. Zoo ghy zijn ja verwacht, verwacht de eeuwigheid.
- Thisbe. De eeuwigheid is meer dan mijn geduld zal duren.
- Pyramus. Wie hem verbidden wil, die wil den nikker schuren.
- Thisbe. Wat reden was het die hem dus volharden deed?
- Pyramus. Die eenen hond wil slaan, vint stocken by de vleet.
- Ick ben te reuckeloos, en heb noch niet de jaeren.
- Thisbe. Dit is het woord van hen, die zelf noit jonc en waren.
- Helaes wat ga ick aen. Hoc voel ick my zoo mat.
- Pyramus. Wat schort u dan mijn lief?
- Thisbe. Ick heb een droom gehad.
- Een somber nachtgezicht, en kan het niet vergeten.
- Te middernacht verscheen my nevens 't bed gezeten
- In d'arremstoel daer 's nachts myn ondergoed op leit
- Het weezen van Katryn, de oude keuckenmeid,
- In kleding en in schyn gelyck zij was in 't leven;
- Ick zag het eierstruyf noch op haer soepjak kleven,
- Haer aenschijn blonck van vet, en in de rechte hand
- Hield zij een schootel op, gevuld tot aen den rand
- Met vruchten, witter dan een hemd dat leit te bleecken,
- Die werden plotzlyck rood. Zy sprak: dit is het teecken,
- En loste in nevel op. Het droombeeld was gevlucht.
- Ick greep, maer greep in 't leegh, en roock de scherpe lucht
- Van klare brandewyn, gemengd met anisette
- Waermee zij voor de jicht haer strot plagh te benetten,
- En was ontwaeckt. Hoe zwaer my dit op 't harte leit!
- Pyramus. De droomen zyn bedrogh. Het is al eer gezeid.
- My leit een zwaerigheit die zwaerder weeght dan droomen
- Op den benaeuden maegh: hoe deesen pest 't ontkoomen
- Die onontkoombaer schijnt? Mijn zoetelief, hoe zuur
- Is my de tusschenkomst van desen naeren muur!
- Dit aekeligh gedrocht, dat met zyn leeme wangen
- Bereid staet zonder feil mijn kussen op te vangen
- En 't deel te nemen dat aen u was toebedeelt.
- Myn neus ziet blond en blaeu. Myn lippen krijgen eelt.
- Hy laet zich als een bruid omarremen en pressen,
- Voorwaer een taaie bruid! O Goden en Godessen
- Aenschouwt hier Pyramus, den Christen naer den daed,
- Die kust dien hij veracht, en koestert dien hy haet!
- Thisbe. Mijn lief, ten voeght u niet op dezen toon te spreecken.
- Pyramus. Ick spreeck een lofsang uit zoo hem de moord magh steecken.
- Thisbe. Verschoon hem en bedenck, hy bracht ons tot elkaer.
- Pyramus. Het minnen leert zichzelf, en hoeft geen middelaer.
- Die my den kaeck bevuilt, hoe zal ick dien verschoonen?
- Wie mint door eenen muur, die mint voor speck en boonen!
- Thisbe. Bedenck dat razery hier niet en uit magh reicken.
- Bedaer, mijn lief, bedaer. Wy kunnen hem ontwijken
- Die zellef niet en wyckt.
- Pyramus. Wat geestigh woord is dit?
- Thisbe. Zwygh stil en luyster toe. Ick open u myn wit.
- Ghy kent het wilge bosch by Babbels rycke veste
- Gesproten uit den grond dien de rivier bemestte
- Die Euphraet heet van ouds, een vet en vruchtbaar land
- Daer 't stoflyck overschot van Ninus leit geplant,
- Den vaderlandschen Helt waervan de dichters zingen,
- Vermaert in straetoproer en scherremutselingen.
- Zyn ziel schermutselt noch, maer 't sterfelycke been
- Bleef achter in de klai, bedeckt met eenen steen.
- Begeef u morgenvroeg, zoodra ter Oosterkimme
- De zon zijn peerdenkar den hemel in doet klimmen
- Naer dese pleck. Daer staet een moerbeieboom;
- Daeronder zet u neer, en wacht totdat ick koom.
- Pyramus. Ghy goden al te gaer, ach mooght ghe dit gehengen
- En schenken ons de kracht kloeckmoedigh te volbrengen
- Dit stuck vol van gevaer, lotswissel en geval.
- Thisbe. Het lot is wisselbaer. Alleen de muur staet pal.
- Wat plotzelycke vrees komt u in ' t hart gerezen?
- Pyramus. Ick vrees, mijn lief, om u.
- Thisbe. Ghy vreest met valsche vreezen.
- Pyramus. Hoe wilt alleen ghy gaen naer 't eenzaam wilge woud
- Waer slang en leeuwen beer, en tiger huys in houdt,
- En wollevegebroed, die met beluste kaecken
- Verslinden yeder mensch, en er pastai van maecken?
- Oock loeren op den weg veel roovers en geboeft;
- Ghy zijt een zwakke vrouw, die mannenhulp behoeft.
- Ach laet ons samen gaen. Ick neem u in myn armen
- En zal u tegen dit bloeddorstig vee bescharmen.
- Thisbe. Myn lief ick ga met u door nacht en duisternissen,
- Ja, door het hellevier waer de verdoemden sissen,
- Maer niet op lichten dagh door deze nette buurt
- Waer yeder door 't gordyn or door de horren gluurt.
- Zoo ghy het anders wilt, ghy kunt de moeite sparen.
- Pyramus. Ick will zoo ghy het wilt. Ick will maer al te gaeren.
- God Bal, de schutspatroon van Babbel zy geloofd
- Die in dit cierelyck met goud omlokte hoofd
- Een plan zoo vol beleids en kloeck beraeds deed brouwen.
- Thisbe. Waer ' t manvolck schimpt en tiert, daer handelen de vrouwen.
- 't Is tyd nu dat wy gaen naer onze beddekluis
- Opdat de god des slaeps, de sloome Morrepheus,
- Ons tot de morgen daeght in zyne armen stoove.
- De nacht is kort genoegh. Vaerwel ick ga naer boove.
- Pyramus. Myn lief ick blyf u tot den fellen dood getrouw,
- En pars noch door den kier een kus tot afscheid. Au.
- Rey van Babbelsche joffers. :
- O Babyloon, ghy stad zoo schoon,
- Het lust ons te bezingen
- Hoe droevigh is, en ongewis
- Het lot der stervelingen
- Die door een spleet, 't zy smal of breed
- Hun graege tronies vringen.
-
- Ghy vaderhart, zoo boos en zwart
- Ay, wilt hun bee verhooren.
- En is uw hoofd versuft, verdoofd,
- De muren hebben ooren.
- Het liefdevier door geenen kier
- Zich dooven laet of smooren.
-
- In d' eenzaemheid daer Ninus leit
- Daer zalmen ons beleeren
- Hoe leeme wand noch leeuwe tand
- Vermagh de min te deeren.
- Wat nu, wat nu? zei Pichegru;
- Die kans gaet haest verkeeren.
Het laetste bedrijf
- Krithanias. De jeugd is vol vernuft en stoute snaeke streecken.
- Hoe onverwacht is dit my gisteren gebleken
- Toen Pyramus myn zoon, die oolycke schavuyt
- Gezeurd had aen myn kop om Thisbe tot zyn bruid
- 't Ontfangen in myn huys, en schenken hun myn zegen.
- Zoo hy al ouder was, 'k en had er niet op teghen,
- Maer blaest men in den brand? Dit streven dient gestremd:
- Die men de slip toesteeckt die nemen u het hemd.
- Zoo docht ick op myn bed, doen' t schoot deur myn bedencken
- Dat ick vergeten had den papegay te drenken,
- Dit geestigh dier geroofd van Soerabaje's kust
- Dat vloeckt gelyck een mensch en boere jongens lust.
- Ick kom bedachtelijk uit 't ledekant gegleden
- En strompel op den tast de trap af naer beneden
- Noch huyverigh en koud uit mynen warmen dut.
- Als ick hiernevens in de keucken water put
- En grabbel naer den zak met papegaye nooten
- Wat zie ick door de deur die hallef staat gesloten?
- Hier in dit huysvertrek zit Pyramus, de schallek
- En paait zyn zoetelief deur deuse muur van kallek.
- Een kostelycke grap! Maer luyster wat zy voort
- Beneden (wie heeft oit zoo schelmsch een plan gehoord?):
- By Ninus op het graf vanmorgen nog te sammelen.
- Hoe zullen van den lach zyn dorre ribben rammelen
- Waerop zoo meenigh traen geschreid is en geschrouwd
- Dat hy wel leggen moet als haring in het zout.
- Wat troost zal hem dit zijn en onverhoopte lavenis
- Voor 't eerst een vryend paer te zien na zyn begravenis!
- Ick laetze maer begaen: men plaeght zichzelf het meest
- Zoo men twee lieven plaeght: oock wij zijn jonc geweest.
- Myn vaderlycke zorg heeft hen te lang beteugeld;
- Men kort niet zonder straf een vogel het gevleugelt
- Noch spant den beugh te veer; het ouderlyck gezagh
- Breekt al te licht in twee, en knapt met eenen slag.
- Zoo 't gaen al vry my stond, ick ging er zellef henen,
- En zou op heeterdaed myn zegen hun verleenen.
- De regels van de konst nochtans gedooghden niet
- Dat andersins ick gingk, en u alleenen liet.
- Dus zond ick als een spie by zonsopgang den bode
- Naer d'afgesproke plek, die in het treurspel noode
- Ontbreeckt, en die geparst door praetzucht of baer geld
- Wat men niet zien en kan in woord en geste meldt.
- Hy mocht weerom al zyn. De zongod met zyn rossen,
- Gerezen op zyn baen, begiet de beemden, bosschen
- En d'Euphraetstroom, den ring waerin d'aeloude stad
- Een suickertaart gelyck, in goudpapier gevat
- Die daer staet heerelyck en prachtig als geen ander.
- Bode. Ei laes! het is te laet. Zy leggen by malkander.
- Krithanias. O zondig schellemstuck! O noit te boeten schand!
- Bode. Myn heer ick bid u zwygh. Ghy raest uit misverstand.
- Krithanias. Wat misverstand is dat, wanneer twee jonge tellegen
- In eerelooze lust en boos geneughte zwellegen
- Op openbaar terrein, voor elleckeen te kyck
- En leggen arm in arm?
- Bode. Zy leggen lyck aan lyck.
- Krithanias. Wat leider ga ick aen? 't Wordt schemer voor myn oogen
- 'k Zie alles om my heen met duisternis omtogen
- Gelyck wen God Jupyn, de wolkengrabbelaer
- Zyn zwarte kudden roept, en dryft ze by elkaer
- En schuyft ze voor het rad van Phoebus, en verdonkert
- 't Weeromgestuite licht dat in de slooten flonkert
- En dempt van reder ding de vorremen, en stilt
- Den wind die in het riet en struickgewassen drilt:
- Het veldgediert zwyght stom, de veughels in het loover
- En visschen in den vliet. Ei laes wat koomt my over!
- O Goden houdt me vast. Ick sterf. Ick overlyd.
- Bode. Zoo hoor myn boodschap eerst. Ten is geen stervens tyd.
- Doen ick op uwen last vanmorgen was gekomen
- Naer d' afgesproke plek, zoo zocht ick onder boomen
- En struyken een verblijf, een steenworp van het graf
- Dat ongezien ick zagh, en wachtte verders af.
- Ick zit er nauwelyx, daer komt wat aengetreden,
- Ten is geen mannentred, noch zyn het vrouwe schreden:
- Een geele koningsleeuw sleupt hongerig en wild
- Een os naer Ninus' zerk, dien hy ter plaetse vilt
- En rauwelyck verslind. Meteen verschynt de joffer
- En spiet in ' t rond. Zoo spiet het duyfken na den doffer
- Of hy haest komen magh, de geit naer haeren bock.
- Maer denck u dat eens in welck eenen schrik zy schrok
- Doen zy een leeuw daer zagh in plaets van dien zy beidde!
- Hy wend het harigh hoofd gramstorig naer op zyde
- En streckt het lyf en brult met ysselijck gerucht
- Daer zy versteend van staet en haestigh henen vlucht
- Maer in het gaen haar doeck zich van den hals laet glippen.
- De leeuw belekt het stuck met bloedbeloope lippen,
- Hy sleurt het slinx en rechts, hy grimt, gramt, gromt en grauwt
- En loopt in 't einde heen en toont zyn achterbout.
- Nu treedt met lichten voet uit 't willege bosschaadje
- Van wylen uwen zoon het edel personaadje;
- Hy pypt een lustig lied, en huppelt op de maat.
- Zoo hupt een bruidegom die bruiloft vieren gaet.
- Een bitter bruiloftsfeest! Gelyck een nochter kallef .
- Dat moedermelck verwacht, en proeft de spenenzallef
- Zoo deist hy achteruit op 't aekeligh gezicht
- Van Thisbe haren doeck die daar te wachten ligt.
- Hy ziet hoe daer de leeuw beproefd heeft zynen kaeck op,
- En kryscht een grooten krysch. Zoo kryschte vader Jakob
- Doen hy den bonten rock van Joseph zagh verscheurd
- Die door zyn broeders was in eenen put gebeurd.
- Hy kerremt als een rund dat wentelt in het slachthuis,
- En rukt dan onverhoed uit 't elpebeene schachthuis,
- Met goud belegd, zyn zwaard, en viert in éénen haal
- Een koude bruiloft met het uitgetrokken stael.
- Zyn bloed spurt huizen hoog, en klatert allerwegen
- In droppels op den grond, en schynt een roode regen
- Of porpere fontein, ofwel een looden buis
- Gelijk het Naso zegt, die worrept met gesuis
- Zijn last ten hemel uit.
- Krithanias. O Laren, O Penaten,
- Zoo yet gespaerd magh zyn, dan spaer my uw citaten.
- Bode. Het is poëtenrecht, de staetsie van het woord
- Te cieren met den tooi die anderen behoort.
- Maar wilt ghy 't onvercierd, het is my al om 't even:
- Kortom hy laet een snick, zyn zwaerd los en het leven.
- Krithanias. En ghy stond werkeloos en liet myn kind verbloên?
- Bode. Myn Heer ick ben gehuurd om u verslagh te doen.
- Krithanias. O dienstbaar knechtendom! Hoe kost ick dit niet eerder,
- Bedencken, dat een hond noch bode zullen veerder
- Yet doen't en zy zijn baes of meester 't óp hem draegt!
- Bode. Een waer en bondigh woord. In ' t kort, de jonge maeght,
- Bekomen van haar schrick, keert weer en kryght een tweede
- Die haer den blonden pruyck te berregh ryzen dede.
- Zy stort zich op het lyck, en bidt, en smeeckt en dreigt,
- Maer dit naer lycken aerd leit roereloos en zwyght.
- Dan slaet ze d'oogen op naer de lazuure luchten
- En ziet den moerbeiboom, waarvan de witte vruchten
- Noch hangen van den moord met rooden dauw bedauwd,
- En borst uit in een kreet die gallemt door het woud:
- Ick kom, Katryn, ick kom! Ick onderken het teecken!
- Wat doet de waanzin niet den mensch al wartaal spreken!
- Zy trekt het zwaerd uit 't lyck, daer traegh noch bloed uit vliet
- En stoot het in haer keurs, waer dit een toegang biedt.
- Ziet roept zy hoe de straf hier vollegt op de zonde!
- En zinkt op Ninus' graf, tot voedsel voor de honden.
- Krithanias. O Wraeckgodessen dry, nu ryt my van elkaer;
- Ick draegh alleen de schuld. Hier staet de moordenaer.
- Krab d' oogen uit myn kop en scheurt myn hart in stukken;
- Ick wil my pluck voor pluck de haren laten rukken
- Uyt desen frayen baerd, het pronkstuk myner kin.
- Kom pluckt! Zy plucken niet. Die prooy is hun te min.
- Dan zal ick zellef met myn schuldig bloed uitvegen
- 't Onnozel bloed. Men schaff' een dollek my, een deghen,
- Een knots, een goedendag. Tsa dienaers, brengt myn zwaerd.
- Zal ick als Aias doen, die plofte ruggewaert
- In 't opgeplante stael, of als een Nero sterven
- Die zich met slave hulp den gorregel deed kerven?
- 't Is alles even kwaed, en alles noch te goed.
- Ghy zwaerd koom aen myn hart, en drink myn hartebloed.
- Raphaël. Hier komen Gabriël en Michaël en Raphaël
- Den hemel uitgezakt op eene houte tafel.
- 't Is bloeds genoegh gestort. Laat zakken nu dit zweerd
- En stop het in de schee, dat ghy u niet bezeert.
- Krithanias. Zyt ghy dat Raphaël? Hoe koomt ghe dus gedrieën
- Die quaamt alleenighlyck toen Gyzelbrecht most vlieën
- En 't barnend Aemsterdam voor afbraeck achterliet?
- Michaël. Ten steeckt den Hemelvoogd op een, twee Engels niet
- Zoo 't helpen magh van hen den toelegh te beletten
- Die kennen geen gebod noch goddelycke wetten
- En tegen 't eige lyf verheffen d' eigen hand.
- Krithanias. Eén engel was genoegh die eerder was geland.
- Waar dit onnoozel stel vermoord leit stuip te trekken
- Wat baets magh 't hebben noch of ick myn leven rekke
- Die onbedachten raads in bloed ze smoren deed?
- GABRIËL. Het onbedacht en treft niet u, maar den poëet
- Door 't reuckeloos gebruick van misverstane wetten
- Die Aeristotel ons gezeid wordt voor te zetten.
- De eenigheid van tyd, van handeling en plaets
- Die dwongk u dezen booi te zenden buitengaets.
- Hoe hadt ghy dit verloop, dien uitgang kunnen gissen?
- Het viel zoo' t vallen moest. Dus reinigh uw gewisse.
- Ghyzelf zyt vrij van schuld.
- Krithanias. Ghy hoont een bittren hoon,
- De vryheid staetme dier, en kostme mynen zoon.
- Ze kost myn dochterken, dat zoo zy leven mochten
- Was met een hechten band aen hem en my vervlochten
- Zoo zy noch leefdeden, ick was haest bestevaer.
- Nu sta ick hier berooid, een kindloos weeuwenaêr.
- Raphaël. Ten is geen lange sta dien ghy hier staen zult moeten.
- Ghy zultze dra gezond en leevendigh begroeten.
- Wy stygen hemelwaert. Stap op, op dit plankier.
- Wat drie personen draegt, dat draegt er oock wel vier.
- Rey van engelen. Nu gaet hy op ten hemel varen
- Om hen die dierebaer hem waren
- Te groeten in den Hemeltent,
- Het lustpaleis des Hemelkonings,
- Het vaderhuys dat vele wonings
- En nochtans geene muren kent.
- Krithanias. O Bal, O Jupiter, O reine maeght Marye,
- Ziet hoe als vader ick naer myne kinder glije
- En zal ze kussen gaen als bruidegom en bruid.
- Ghy bode doe uw plicht, en sluyt dit treurspel.
- Bode. Uit.
Vincent van Gogh, De Moerbeiboom, olieverf op doek. Saint-Rémy, oktober 1889.
- --oOo-- -